Uittreksel
van het 1360 pagina’s tellende boek “De Republiek” van Jonathan Israël. Het standaardwerk over de geschiedenis van onze vroegere republiek!
- De steden in Gelderland hebben van oudsher belang gehad bij het verkeer over de Rijn, Maas en Waal. Alle grote rivieren grenzen aan of stromen door Gelderland.
- Hertog Karel van Gelderland liet tijdens de inquisitie de eerste ketters vermoorden rond 1530 toen de reformatie voelbaar werd. Later kreeg ook Gelderland bezoek van Alva.
- De laatste Habsburgse stadhouders van Gelderland waren Maximiliaan van Henin, graaf van Bossu 1567-74 en Gilles van Barlaymont, baron van Hierges 1574-77. De Staatse stadhouders van Holland, Zeeland, Utrecht en vanaf 1590 van Gelre en Overijssel waren:
Willem I, prins van Oranje 1572-84
Maurits, graaf van Nassau 1585-1625 Frederik Hendrik, prins van Oranje 1625-47 Willem II, prins van Oranje 1647-50 Willem III, prins van Oranje 1672-1702 Willem IV, prins van Oranje 1747-1751 Willem V, prins van Oranje 1751-1795
- De laatste Habsburgse stadhouder streed met van Oranje tegen de Habsburgse koning en was zo een belangrijk figuur in de opstand, die tenslotte tot de republiek leidde in 1588.
- In 1577 was er een grote strijd over de opvolging van de stadhouder. De radicalen wilden van Oranje, de loyalisten wilden de graaf van Bossu. De anti Hollandse en anti orangisten pleitten voor de resoluut katholieke Filips van Egmond. Het werd uiteindelijk een geheel ander persoon, een compromis figuur, graaf Jan van Nassau. Hij was bereid een eed van trouw te zweren aan de Staten generaal en de Staten van Gelderland, doch niet aan de Spaanse koning en hij bevorderde de reformatie in de provincie.
- Gelderland had weinig overtuigde calvinisten, maar nog minder overtuigde katholieken. Dus gingen in 1579 alle hoofdkerken naar de protestanten na een beeldenstorm door de patriotten.
- Tot 1576 waren het altijd de Zuidelijke Nederlanden geweest die de grootste politieke invloed hadden. Dat veranderde toen en de Noordelijke Nederlanden kregen de grootste invloed.
- Gelderland kende kwartieren, zoals het Roermondkwartier wat in 1578 door de Spanjaarden onder de voet werd gelopen.
- Voor hun eigen veiligheid stuurden Holland en Zeeland geld en grote troepen naar Gelderland om een eind te maken aan de koningsgezinde katholieken stadsbesturen. Hiervoor moest later een staatkundig kader worden geschapen en zo ontstond de befaamde ‘Unie van Utrecht’ de latere Republiek der verenigde Provinciën.
- De confederatie van de Unie van Utrecht stelde de Raad van State in als een algemene uitvoerende in plaats van Van Oranje. Gelderland had hierin aanvankelijk geen zitting.
- In oktober 1589 werd Maurits door van Oldenbarneveld naar voren geschoven als de nieuwe stadhouder van Gelderland, Utrecht en Overijssel. Dit om het overwicht van Holland uit te breiden.
- Gelderland bestond uit 4 kwartieren, het Zutphense, Roermondse, Nijmeegse en Arnhemse, die elk vertegenwoordigers hadden in de ‘landschapstafel’. Dit was een college dat de agenda voor de Gelderse Staten vergadering vaststelde, de bemiddeling tussen de kwartieren regelde en resoluties opstelde.
- Volgens het provinciale quotenstelsel droeg Gelderland aan de Generaliteit 6% bij tegen Holland 60%.
- In Oostelijk Gelderland en ten zuiden van Nijmegen bleef het katholicisme sterk verankerd. Toch telde Gelderland in 1629 maar 10 priesters tegen Holland 100 en in 1701 nog maar 17 en Holland 165.
- Nijmegen stelde in 1655 een Illustere school in, nadat de Gelderse Staten in 1648 hadden besloten de Academie van Harderwijk de status te geven van provinciale Universiteit.
- Tussen 1675 en 1701 verdrievoudigde de productie van tabak in Utrecht en Gelderland.
- Het prins bisdom Münster vormde voortdurend de bedreiging voor Gelderland en de provincie had de bescherming van Holland dan ook hard nodig.
- In 1664 verklaarde de bisschop van Münsterland De Republiek de oorlog en viel hij Gelderland en Overijssel binnen met een leger van 20.000 man gesteund door Engeland. Hij eiste Borculo en Lichtenvoorde terug. Het Staatse leger o.l.v. Johan Maurits van Nassau Siegen trok zich terug en de Münsterse troepen bezette Oldenzaal, Almelo en een groot deel van Twente en zuidelijker Bredevoort, Doetinchem en een groot deel van de Achterhoek. Dit schaadde de status van de Hollandse Staatse factie en vooral de broer van De Witt, die bevelhebber te velde was en goedkeuring gaf aan de terugtrekking. De bisschop liep ook nog Drenthe onder de voet. Maar na het opdrogen van de Engelse financiële steun waren de Münsters gedwongen tot een roemloze aftocht.
- Die Münsterse dreiging die altijd bestond verklaart de bereidheid van Gelderland, Overijssel en Groningen tot samenwerking met Holland
- In 1672 verklaarde Lodewijk van Frankrijk de Republiek de oorlog gevolgd door Engeland, de bisschop van Münster en de keurvorst van Keulen. Lodewijks leger alleen al, telde 118.000 manschappen. Het staatse leger was een vierde hiervan. Gelderland wilde nog 3000 burgers onder de wapenen brengen, maar het was te laat. Een ingewikkelde strijd volgde op zee en het hoofdoffensief langs de Beneden Rijn, Arnhem viel en Kleef, Rijnberk, Orsoy, Emmerich, Rees en Wezel vielen in handen van Lodewijk. Later zouden deze naar Brandenburg gaan en De Republiek zou z e nooit meer terugkrijgen.
- Aan het eind van de zomer van 1672 was De Republiek grotendeels in handen van de Fransen of Münster. Het Staatse leger werd spectaculair gereorganiseerd en in 1673 schaarde Spanje zich aan de zijde van De Republiek en moest Engeland, Frankrijk en Münster na elkaar afhaken en terugtrekken.
- Gelderland had vanaf 1613 een van de 20 zetels in de Amsterdamse kamer van de VOC.
- De macht van stadhouder Willem de IV was groot door de herinvoering van het reglement van 1675 maar tevens werd hij bijvoorbeeld Eerste Edele van de Ridderschap in elk van de kwartieren in Gelderland. Hij moest alle gekozen bestuurders goedkeuren en benoemde in Groningen zelfs de hoogleraren. De republiek leek toen meer op een constitutionele monarchie zonder gekroonde vorst. Dit was de orangistische revolutie van 1747-1751. Echter Willem de IV overleed in 1751 zodat alles weer naar de Staatsen ging.
- Vanaf 1782 won de patriottenbeweging aan kracht vooral in Holland, Utrecht, Gelderland en Overijssel. Zij overstroomden de republiek met de speerpunt van hun beleid, de kritiek op de stadhouder. Met steun en geld uit Engeland zegevierden in Gelderland de orangisten over de patriotten en is Gelderland geen ‘Staatse ‘ provincie te noemen.